سوء تغذیه (Malnutrition) به کم خوری (مصرف کم غذا) یا پرخوری (مصرف زیاد مواد غذایی) گفته می‌شود و میلیاردها نفر در سراسر جهان به آن مبتلا هستند. سوء تغذیه می‌تواند باعث ایجاد مشکلات جدی از جمله رشد نامناسب، مشکلات بینایی، دیابت و بیماریهای قلبی شود و به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. سوء تغذیه نوع اول (کم خوری یا مصرف کم غذا) که در آن عدم دریافت پروتئین کافی، کالری یا ریز مغذی‌ها باعث کاهش وزن، قد و رشد نامناسب می‌شود. این افراد اغلب با کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی، به ویژه آهن، روی، ویتامین A و ید مواجه هستند. در سوء تغذیه نوع دوم (پرخوری یا مصرف زیاد غذا) مصرف زیاد برخی مواد مغذی مانند پروتئین‌ها، کالری یا چربی‌ها اضافه وزن یا چاقی را به دنبال دارد. کمبود ریز مغذی‌ها گاهی در دسته دوم نیز دیده می‌شود و این افراد به دلیل نوع مواد غذایی مصرفی که معمولا سرشار از قند، کالری، چربی و فاقد سایر مواد مغذی است، کمبود ویتامین و مواد معدنی را تجربه می‌کنند.

علائم سوء تغذیه چیست؟

علائم و نشانه‌های سوء تغذیه به نوع آن یعنی کم خوری یا پرخوری بستگی دارد که میتوانند علائم جداگانه ای از خود بروز دهند.

علائم سوء تغذیه نوع اول (کم خوری)

• کاهش وزن
• کاهش چربی و توده عضلانی
• گونه های توخالی و چشمان فرو رفته
• معده متورم
• خشکی مو و پوست
• تأخیر در ترمیم زخم
• خستگی
• مشکل در تمرکز
• تحریک پذیری
• افسردگی و اضطراب
• سردرد
• شکنندگی مو
• کوتاهی قد

افراد مبتلا به سوء تغذیه ممکن است یک یا چند مورد از این علائم را داشته باشند. اما سوء تغذیه در موارد شدید باعث کواشیورکور، کمبود شدید پروتئین، تجمع مایعات در بدن و شکم برآمده و بیماری ماراسموس (ناشی از کمبود شدید کالری) می‌شود.

با توجه به اینکه کم غذایی منجر به کمبود ریز مغذی‌ها در بدن می‌شود، برخی از شایع ترین مشکلات ایجاد شده شامل موارد زیر است:

کمبود ویتامین A: خشکی چشم، شب کوری و افزایش احتمال ابتلا به عفونت (در اینجا بیشتر بخوانیم)
کمبود روی: کاهش اشتها، توقف رشد، تاخیر در ترمیم زخم ها، ریزش مو و اسهال
کمبود آهن: اختلال در عملکرد مغز، مشکلات مربوط به تنظیم درجه حرارت بدن و مشکلات معده
کمبود ید: بزرگ شدن غدد تیروئید (گواتر)، کاهش تولید هورمون تیروئید و مشکلات رشد و نمو

در برخی موارد وجود مشکلات جدی ناشی از سوء تغذیه حتی ممکن است منجر به مرگ شود. آمار نشان می‌دهد که کمبود روی و ویتامین A میزان مرگ و میر در کودکان را تا 45 درصد در سال 2011 افزایش داده است.

علائم سوء تغذیه نوع دوم (پرخوری)

علائم اصلی پرخوری، اضافه وزن و چاقی است که ممکن است با کمبود مواد مغذی نیز همراه باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که به احتمال زیاد این افراد در مقایسه با افراد با وزن طبیعی، ویتامین‌ها و مواد معدنی کمتری دارند و این موضوع به مصرف بیش از حد غذاهای آماده و فراوری شده با کالری و چربی زیاد برمی‌گردد.

مطالعه‌ای که بر روی بیش از 17000 بزرگسال و کودک انجام گرفت نشان داد که افرادی که تمایل بیشتری به مصرف فست فود دارند، ویتامین های A و C کمتر و در مقابل کالری، چربی و سدیم بیشتری نسبت به دیگران دارند.

سوء تغذیه چگونه مشخص می‌شود؟

سوء تغذیه با استفاده از نمودارهای قد، وزن و شاخص توده بدنی (BMI)، انجام آزمایش خون برای تعیین وضعیت ریز مغذی‌ها و معاینات فیزیکی تشخیص داده می‌شود. در صورت داشتن سابقه کاهش وزن و علائم سوء تغذیه، پزشک ممکن است آزمایشات اضافی برای شناسایی کمبود عناصر ریز مغذی نیز تجویز کند. معمولا شناسایی کمبود مواد مغذی ناشی از «پرخوری» دشوارتر است و اطلاع پزشک از عادات غذایی فرد به تشخیص بهتر کمک می‌کند.

اثرات بلند مدت سوء تغذیه چیست؟

تغذیه نامناسب در طولانی مدت می‌تواند باعث ایجاد بیماریهای مزمن مانند دیابت، فشار خون بالا و ناراحتی‌های قلبی شود. محققان گمان می‌کنند سوء تغذیه در کودکان باعث تغییر در متابولیسم و افزایش احتمال بروز بیماریهای مزمن در مراحل بعدی زندگی می‌شود.

دلایل شایع سوء تغذیه کدامند؟

سوء تغذیه یک مشکل جهانی و ناشی از شرایط محیطی، اقتصادی و پزشکی است. WHO تخمین می زند که بیش از460 میلیون بزرگسال و 150 میلیون کودک دچار سوء تغذیه از نوع اول و بیش از دو میلیارد بزرگسال و کودک دارای اضافه وزن یا چاقی هستند.

دلایل عمده سوء تغذیه عبارتند از:

• عدم دسترسی به غذای کافی و مقرون به صرفه
• عدم توانایی در تهیه و آماده کردن غذا
• مشکلات گوارشی و مسائل مربوط به جذب مواد مغذی: شرایط و بیماریهایی که باعث عدم جذب مواد غذایی می‌شود، مانند بیماری کرون، سلیاک و رشد بیش از حد باکتری در روده
• مصرف بیش از حد الکل: مصرف زیاد الکل منجر به دریافت نامناسب پروتئین، کالری و ریز مغذی‌ها می‌شود.
• اختلالات بهداشت روان: افسردگی و سایر اختلالات روانی خطر ابتلا به سوء تغذیه را افزایش می‌دهند و بر اساس آمار شیوع سوء تغذیه در افراد افسرده 4 درصد بیشتر از افراد سالم است.

چه افرادی بیشتر در معرض سوء تغذیه قرار دارند؟

سوء تغذیه مردم را در تمام نقاط جهان تحت تأثیر قرار داده است، اما برخی در معرض خطر بیشتری هستند.

- افرادی که در کشورهای در حال توسعه یا مناطقی با دسترسی محدود به غذا زندگی می‌کنند: مانند کمبود مواد غذایی در جنوب صحرای آفریقا و جنوب آسیا
- کودکان و زنان باردار یا شیرده که نیاز بیشتری به مواد مغذی دارند: در برخی از کشورهای در حال توسعه 31-24 درصد مادران باردار و شیرده دچار سوء تغذیه هستند.
- افرادی که در فقر زندگی می‌کنند یا درآمد کمی دارند: وضعیت اقتصادی نامناسب معمولا با سوء تغذیه همراه است.
- افراد مسن، به ویژه آنهایی که تنها زندگی می‌کنند و یا دارای معلولیت هستند: تحقیقات نشان می دهد که 22 درصد از افراد مسن دچار سوء تغذیه هستند و بیش از 45 درصد نیز در معرض آن قرار دارند.
- افرادی که در جذب مواد مغذی اختلال دارند: احتمال سوء تغذیه در افراد مبتلا به بیماری کرون یا کولیت اولسراتیو چهار برابر بیشتر از افراد معمولی است.

منابع:
healthline.com , medicinenet.com